Recenzja
Havel, obrońca spraw przegranych
Zanim wszyscy w kolejną rocznicę śmierci Havla podwiniemy nogawki (jak zrobili to Czesi w 2012 roku), a wizerunek byłego czeskiego prezydenta trafi na koszulki, warto zastanowić się nad tym, kim właściwie był czeski myśliciel i co pozostawił po sobie. Wbrew pozorom odpowiedź na to pytanie wcale nie jest łatwa i oczywista.
Intelektualista, dysydent, pisarz, mąż stanu, filozof na tronie, symbol – Vaclav Havel stał się legendą już za życia. Fetowany na Zachodzie, w Europie Wschodniej i Czechach wzbudzał wiele kontrowersji – krytykowano jego liberalne podejście do gospodarki, zarzucano elitaryzm i ignorowanie problemów ludzi pracy, Czechów drażnił także jego moralizm. Niezależnie jednak od oceny jego poglądów – śmierć Havla w 2011 oznaczała koniec pewnej epoki. I pożegnaniem z tą epoką, jej nadziejami i błędami są właśnie eseje Havla zebrane w tomie „Zmienić świat. Eseje polityczne”.
Teksty te powstały w latach 1985-2000 i są w pewnym sensie podsumowaniem ostatniego ćwierćwiecza działalności czeskiego prezydenta i pisarza. Havel powraca w nich do znanych z wcześniejszej twórczości problemów odpowiedzialności, społeczeństwa obywatelskiego, etyki i moralności, ale pojawiają się też artykuły poświęcone problemom wielokulturowości czy globalizacji. Havel zajmuje w nich stanowisko moralisty i filozofa z niepokojem, ale i nadzieją obserwującego zmieniającą się rzeczywistość. Powstałe kilkanaście lat temu teksty dziś już są raczej świadectwem minionego czasu, a obserwacje Havla (choćby te związane z polityką multikulturowego ładu) zdezaktualizowały się, rażąc nieco współczesnego czytelnika swoją naiwnością i zbytnią wiarą w gospodarkę wolnorynkową, liberalizm gospodarczy czy „wspólną” Europę. Zdecydowanie lepiej próbę czasu znoszą eseje poświęcone transformacji i przemianom roku 1989, ruchowi dysydenckiemu, czy społeczeństwu czeskiemu przełomu lat 80. i 90.
Oczywiście te, pisane często „na zamówienie”, okolicznościowe teksty, wystąpienia i wspomnienia nie stanowią głównego trzonu dzieł Havla. Są jedynie dodatkiem do twórczości czeskiego myśliciela, zaproszeniem do lektury napisanych przez niego sztuk teatralnych czy tekstów filozoficznych. I pomimo skrótowości czy powierzchowności tych esejów, publikacja ta przypomina czytelnikom, z jakim zaangażowaniem i oddaniem ich autor bronił wartości, „o których – jak pisze w przedmowie ks. Tomáš Halík – prawdziwości był przekonany, bronił ich przed przesądami i opinią większości”, odwołując się przy tym do – odchodzącego już chyba w przeszłość – etosu europejskiego intelektualisty, stającego w „obronie przegranych spraw”.
