27 maja 2013

Na granicy historii i pamięci

W wywiadzie dla radiowej „Trójki” Darek Foks nazwał swoją książkę powieścią graniczną. Istotnie, „Kebab Meister” to jedyny znany mi przykład prozy historycznej opartej na elipsie jako głównym chwycie literackim. Autor dochodzi w ten sposób do granicy, poza którą można już mówić o pamięci, nie zaś o historii.

 

W warstwie fabularno-narracyjnej powieść wyraźnie dzieli się na dwie części: strony parzyste zawierają strzępy rozmowy pracującego w zakładzie gastronomicznym scenarzysty i aktorki, w której jest zakochany; na stronach nieparzystych widzimy zapiski głównego bohatera na temat losów ukraińskiego generała, który wstąpił do SS. Fizyczny układ krótkich fragmentów, jakby wypreparowanych z właściwej powieści, dobrze oddaje napięcie między piszącym historię a obiektem jego zainteresowania. Foks pokazuje więc niemożliwość prezentacji obiektywnej prawdy o przeszłości, gdyż jest ona zbyt wyraźnie naznaczona współczesnymi kontekstami.

 

„Kebab Meister” wciąga nas przy tym w skomplikowaną grę między pamięcią a historią. Fragmenty – celowo krótkie – pokazują skrajną selektywność historii, budząc w czytelniku wspomnienia innych lektur. Foks umieszcza więc słowa bohaterów w swoich mikrohistoriach, które w takim samym stopniu utrudniają dostęp do przeszłości. Mimo, że gest autora ma na celu oczyszczenie pisania historii ze zbędnych szumów i zniekształceń, paradoksalnie puste miejsca powieści roją się od różnych opowieści rodzących się w głowie czytającego. Potwierdzenie tego efektu znajdujemy w przypominającym radiowe słuchowisko audiobooku, wydanym równolegle z książką.

 

Trudno się zgodzić z Igorem Stokfiszewskim, który interpretuje powieść Foksa jako traktat literacko-polityczny. Prowokacyjny gest ominięcia sprawia bowiem, że „Kebab Meister” utrzymuje czytelnika w stanie ciągłego niedosytu, nie daje żadnych odpowiedzi, nie tworzy spójnej opowieści. Właśnie to jest największą zaletą tej książki. Dlatego warto czytać Foksa poprzez jego stosunek do czytelnika, a nie przypisywać znaczenia jego powieści, która programowo wymyka się jednoznacznemu opisowi.

Książki, o których pisał autor