„Rosji umysłem nie pojmiesz” – pisał w XIX wieku rosyjski poeta Fiodor Tiutczew. Niemal rówieśny mu Nikołaj Gogol postulował raczej sięgnięcie po śmiech, gdyż tylko przy jego pomocy można rozbroić tamtejszą rzeczywistość. Wacław Radziwinowicz w książce „Gogol w czasach Google’a” łączy te dwie strategie autorskie – próbuje objąć Rosję chłodnym umysłem, a jednocześnie pozostaje wyczulony na jej groteskowe i absurdalne aspekty.

„Polskich szkół” mieliśmy w ostatnich dekadach wiele – obok reportażu była chociażby „polska szkoła filmowa” czy „polska szkoła plakatu”, do których dziś wzdychamy z tęsknotą i rozrzewnieniem. Reportaż zaś, pomimo przemian obyczajowych, społecznych i politycznych, pozostaje wciąż na wysokim poziomie. Niedawno wznowione teksty Małgorzaty Szejnert ("My, właściciele Teksasu") są równie doskonałe, co najnowsze książki tej autorki. Co powoduje, że polski reportaż wciąż trzyma się mocno? Dlaczego od lat to, co najlepsze w polskiej twórczości literackiej, nieodmiennie kojarzy się z literaturą faktu? Być może to specyfika narodowa – Skandynawowie mają kryminały, Polacy mają reportaże? Co się jednak za tym kraje? Ciekawość świata, wyjątkowa dociekliwość, otwarcie na innych, empatia? Za odpowiedź niech posłuży subiektywny miniprzewodnik po dziesiątce najważniejszych polskich reporterów ubiegłego wieku. Kolejność chronologiczna.

Początek powieści Petra Šabacha „Masłem do dołu” to najlepsze książkowe otwarcie w literaturze czeskiej od pamiętnego zdania rozpoczynającego „Przygody dobrego wojaka Szwejka”. „Kiedy Mohammed Atta przywalił Boeingiem 767 w północną wieżę World Trade Center, ja i prezydent Bush junior właśnie czytaliśmy bajki. Ja »O czym szumią wierzby« Kennetha Grahame’a, on »Bardzo głodną gąsienicę« Erica Carle’a” – zaczyna Šabach i od razu wiadomo, że – jak przystało na to, co określamy mianem klasycznej czeskiej powieści – pierwsze skrzypce będzie tu grała anegdota.

Najpierw były „Przekleństwa niewinności”, których ekranizacją udanie zadebiutowała Sofia Coppola. Po obsypanej licznymi nagrodami „Middlesex”, drugiej swojej powieści, Jeffrey Eugenides zrobił sobie dziewięcioletnią przerwę, nim ogłosił najnowszą, wymierzoną w intelektualne mody, książkę. Ale już jej pierwsze zdanie w pełni wynagradza długi okres oczekiwania.

Dziennik Kolařa z 1949 roku to zapis rzeczywistości w stanie zapaści i upodlenia. Za skrajną obiektywność i nonkonformizm czeskiemu artyście przyszło zapłacić wysoką cenę.