„Zapach truskawek. Rodzinne opowieści” to zbiór historii krążących wokół stołu, a także próba opowiedzenia własnej historii kulinarnej, w której gotowanie i jedzenie wynikają z rodzinnych tradycji i późniejszych świadomych już wyborów, sezonowych zasobów ogródka, a także politycznych uwarunkowań asortymentu osiedlowego sklepu, w którym pierwsze chrupki pojawiły się, kiedy wujek Rysiek – pierwszy rodzinny biznesmen – sprowadził je do Polski na początku lat dziewięćdziesiątych.

Opowieści zebrane w „Zapachu truskawek” to prywatne mitologie kawiarki, rodowej czosnkowej i ciasta drożdżowego. Każde danie czy produkt pojawiają się bowiem w kuchni klanu Włodarczyków i Kurowskich w pewnym ściśle określonym momencie dziejowym, w skutek tych a nie innych okoliczności, w określonym gronie osób, które na długo wyznaczają właściwe rozumienie „ciasta drożdżowego”. Ania opisuje np. jak długo w jej domu trwało znalezienie tej jedynej formuły pierników. Dzięki tej opowieści wiemy już, że gotowy i spisany na końcu rozdziału przepis to niepowtarzalny splot nie tylko mąki i jaj, ale też potu i łez, kompromisów i gróźb, osobistej biografii i rodzinnej historii, wreszcie języka i smaku.

Fragmenty dyskursu kulinarnego

Odkąd Magda Gessler na oczach milionów widzów TVN-u serwuje „chrupiący filet z troci wędrownej na łożu kremowo-aksamitnego risotto z morskimi algami”, coraz mniej domowych kucharek i kucharzy podaje na obiad po prostu „rybę”. Nie chodzi tu tylko o rolę kulinarnych celebrytów. Od jakiegoś czasu mamy bowiem do czynienia z nowym kulturowym fenomenem – modą na gotowanie, zjawiskiem wykreowanym – co istotne – mniej przez samo gotowanie czy choćby smakowanie potraw, a bardziej przez „mówienie o jedzeniu” – czyli doznawanie „na sucho” (i nie wynika to tylko z dysproporcji stołu telewizji śniadaniowej i domu rodzinnego). Książka Ani Włodarczyk jest inna – może przez to, że z autorką dorastałam i przyjaźnię się do dziś dnia – wrażenie rzeczywistości jest uderzające. Wśród owsianek, tart i sosu myśliwskiego Ania szuka bowiem swojej licentia poetica.

Nie da się jednak zaprzeczyć, że gotowanie to nawet nie sztuka, ale cały dyskurs. Nie tylko leksykon produktów do jedzenia i zasad ich łączenia, które składają się na kulinarny język, ale sposób mówienia/myślenia, który można analizować jak Foucault badał seksualność, więziennictwo, klinikę czy nauki humanistyczne. Co więcej, dyskurs, który ma swoje bogate dzieje, swoich tyranów i ofiary, mody i wyparcia, ale przede wszystkim bierze udział w produkcji prawdy i kształtuje tożsamość wszystkich pożeraczy chleba.

Taka oto Teoria Pasztetu, stworzona dla zgrywy przez Anię i opisana w jej książce głosi, że zwykły pasztet bardzo wiele mówi o naturze kucharza („poczęstuj mnie swoim pasztetem, a powiem ci kim jesteś”). Ania ironicznie demonstruje (nota bene na mojej mamie), że nawet jeśli naprawdę zaprzeczamy jakoby wybierane lub serwowane jedzenie cokolwiek o nas mówiło, to „naprawdę naprawdę” bardzo się obawiamy krytycznych uwag, gdyż może w nich tkwić „prawda”.

Słowa i rzeczy. Archeologia biszkoptu

Ania poprzez opowieści o gotowaniu i jedzeniu próbuje zakorzenić własny smak, ale też własną tożsamość. Dlatego z jednej strony otrzymujemy książkę o historii polskiej kuchni, a z drugiej strony – bardzo osobistą opowieść o dorastaniu i trudnej drodze do akceptacji siebie.

Autorka – jako kolekcjonerka starych książek kucharskich – śledzi poczynania nestorek polskiego gotowania: Marii Disslowej, Lucyny Ćwierczakiewiczowej czy Walentyny Zawadzkiej. Porównuje, co każda z nich serwowała na święta, jak przyrządzała tradycyjne dania i które z tych przepisów znajdą dziś zastosowanie. Ania uprawia coś w rodzaju komparatystyki kulinarnej, uzmysławiając nam, jak żywili się nasi przodkowie. I tak, kuchnia peerelowska musiała być przede wszystkim „sycąca i smaczna”, ale na początku XX wieku do jednego ciasta stosowano nawet 60 jaj.

Znakomite są te momenty, w których autorka „Zapachu truskawek” opisuje różne kulinarne mody, jak tę na popularne ciasta („fale Dunaju”, „sernik Izaura”, „metrowiec”) czy „rustykalizmy” („rustykalna tarta to taka, która nie ma równych brzegów i podaje się ją prosto z blachy, rustykalny chleb to chleb pęknięty, a rustykalne placuszki mają prawo lekko się rozpadać”).

Trzeba bronić gotowania

„Zapach truskawek” to osobista historia o dorastaniu w czasach PRL-u, doświadczeniach transformacji ustrojowej i szalejącego kapitalizmu z perspektywy codziennych mikrozdarzeń i zwyczajnych przedmiotów, jak pierwsze połączenie z internetem czy lody calypso, co stanowi wspólne doświadczenie pokolenia dzisiejszych trzydziestolatków. Rodzinne opowieści to jednak nie tylko barwne historie o mężu Tomku i najgorszej kanapce życia, blinach dziadka czy cieście makowym cioci Krysi, ale również o krewnych „po chochli” – czyli kucharkach i autorkach, których wybory smakowe i znaczeniowe („dlaczego się w ogóle gotuje?”) są jej bliskie: Ćwierczakiewiczowa, Zawadzka, Disslowa. One też zasiadają przy jej literackim stole. Chociaż jak w każdym domu – przy stole znajdują się również miejsca puste. Po kimś albo dla kogoś.

***

I ja tam z Anią byłam,

Miód i wino piłam,

A com jadła i piła,

W recenzji umieściłam.