Recenzja
W cieniu Zagłady
Książka Grzegorza Niziołka nie jest jedynie studium obecności tematu Holokaustu w polskim teatrze powojennym. “Polski teatr Zagłady” to raczej propozycja ponownego odczytania pewnych zjawisk teatralnych (i kulturowych), reinterpretacja doświadczeń i strategii artystycznych, a przede wszystkim samego medium teatru z perspektywy Zagłady.
Niziołek w swojej monografii skupia się przede wszystkim na symptomatycznej według niego i pozornej nieobecności Zagłady w polskim teatrze powojennym. Obalając obiegowe stwierdzenia o niemożności jej przedstawienia, zauważa że treści przemilczane są równie ważne co te wypowiedziane. Analizując polskie życie teatralne – od powojennych spektakli Leona Schillera, przez teatr Kantora czy Grotowskiego, po najnowsze zjawiska teatralne takie jak choćby “(A)pollonia” Krzysztofa Warlikowskiego – swoją uwagę koncentruje na kulturowych przestrzeniach wyparcia Zagłady, “obszarach niepamięci”. Próbuje przy tym zrekonstruować nie tylko spektakle, lecz procesy twórcze czy inspiracje, które doprowadziły do ich powstania, a także, co chyba najbardziej interesujące, przygląda się ich recepcji. W monografii skonfrontowane z sobą zostają różne dokumenty: teksty literackie, listy, relacje, recenzje, wspomnienia, zdjęcia, a celem tych niemal archiwizatorskich zabiegów jest odkrycie tego, co niewidoczne, wyparte, nieświadome, zapomniane – obrazów Zagłady, wspomnień twórców i publiczności, poczucia winy, ukrytego antysemityzmu, poczucia nieobecności i braku.
Projekt Niziołka jest odważny i ryzykowny, odwołuje się on do psychoanalizy i innych metod używanych we współczesnej humanistyce (takich chociażby jak badania nad postpamięcią). W teatrze uwidoczniają się wszelkie napięcia polskiego życia społecznego, kształtowana jest tożsamość i sposób opowieści o przeszłości, historii i tradycji. W interpretacji autora teatr staje się przestrzenią gry pomiędzy pamięcią i nieobecnością, miejscem swoistych “transakcji” i gier społecznych.
“Polski teatr Zagłady” jest książką ważną nie tylko dla teatrologii, ale i dla polskiej kultury. Niziołek przywraca temat Zagłady polskiej humanistyce – i czyni to w sposób mistrzowski. To fascynująca i głęboka opowieść o teatralnym medium i społeczeństwie, pamięci i jej procesach, tożsamości i sztuce.